Historia bankowości na świecie

Historia bankowości na świecie to długi proces ewolucji, który przeszedł przez tysiące lat. Rozpoczyna się w starożytnej Mezopotamii, gdzie już od drugiego tysiąclecia p.n.e. istniała księgowość związana z dokumentowaniem należności, prowadzeniem rachunków depozytowych, obligacji, czeków i weksli. W kolejnych wiekach, bankowość rozwijała się w różnych cywilizacjach, takich jak Babilonia czy Egipt, gdzie powstały zaawansowane systemy banków zbożowych.

W średniowieczu i wczesnym renesansie banki pełniły dwie kluczowe funkcje – dystrybucję pieniądza oraz pośrednictwo kredytowe. Kupcy oraz grupy społeczne, takie jak Żydzi czy Włosi, odegrali istotną rolę w zawodowym zajmowaniu się pożyczkami.

W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci sektor bankowy przeszedł znaczącą transformację dzięki postępowi technologicznemu i pojawieniu się FinTech, czyli technologii finansowych. Nowe rozwiązania i innowacje, takie jak bankowość internetowa i Open Banking, przyczyniły się do zmiany sposobu działania banków i usług finansowych.

Mimo trudności, takich jak globalny kryzys finansowy w 2007-2008 roku, banki nadal odgrywają kluczową rolę w globalnej gospodarce i są niezwykle ważnymi instytucjami dla codziennego życia ludzi na całym świecie.

Początki ewolucji bankowości na świecie w starożytnej Mezopotamii

Powszechnie uważa się, że historia bankowości na świecie jaką znamy dziś zaczyna się od cywilizacji Mezopotamii, gdzie już od drugiego tysiąclecia p.n.e. istniała księgowość polegająca na dokumentowaniu należności, prowadzeniu rachunków depozytowych, obligacji, czeków czy weksli. W Babilonii, jednej z krain Mezopotamii, osoby deponujące złoto w pałacach lub świątyniach musiały zapłacić do jednej sześćdziesiątej całości zdeponowanej kwoty. Zdeponowane środki były wykorzystywane do udzielania pożyczek, które zazwyczaj były spłacane w postaci części uzyskanych plonów przez pożyczkobiorcę. Ustalenia dotyczące deponowania oraz udzielania pożyczek były spisywane na glinianych tabliczkach. Zwyczaj deponowania i przechowywania bogactwa w świątyniach trwał co najmniej do 209 r. p.n.e.^[1]. Zapisy klinowe rodu Egibi sprzed 1000 r. p.n.e. wskazują na istnienie bankowości prywatnej. „Dom pożyczkowy” rodu zajmował się „profesjonalną bankowością”^[2] i działalnością gospodarczą przypominającą współczesną bankowość depozytową^[3].

Rozwój bankowości w starożytnym Egipcie i Babilonii

Następną cywilizacją posiadającą rozwiniętą bankowość był Egipt, którego system bankowości zbożowej jest uważany za najbardziej rozwinięty system starożytnej bankowości, dlatego jest porównywalny z dużymi nowożytnymi bankami, zarówno pod względem liczby oddziałów, pracowników, jak i całkowitego wolumenu transakcji. Podczas panowania w Egipcie greckich Ptolemeuszy spichlerze zostały przekształcone w sieć banków z siedzibą w Aleksandrii, gdzie rejestrowano główne rachunki wszystkich egipskich regionalnych banków zbożowych. Aleksandria stała się miejscem jednego z pierwszych znanych centralnych banków. W Egipcie istniały dwa rodzaje banków: królewskie i prywatne^[4].

Bankowość w czasach Imperium Rzymskiego i średniowieczu

Kolejny istotny rozwój bankowości został dokonany przez Rzymian. Istotną rolę odgrywały świątynie, w których były przechowywane depozyty oraz odbywało się bicie monet, zwłaszcza w świątyni Junony Monety. W kolejnych latach imperium depozyty publiczne nie były już przechowywane w świątyniach, ale w prywatnych depozytach^[5].

W 352 r. p.n.e. założono podstawowy bank publiczny znany jako dēmosía trápeza (gr. bank publiczny). Jego zadaniem była obsługa zadłużeń najuboższej klasy społecznej^[6]. Jednakże pieniądze ze skarbca mogły pożyczyć jedynie osoby, które miały do zaoferowania kaucję^[7]. Imperium Rzymskie w pewnym momencie sformalizowało administracyjny aspekt bankowości i wprowadziło większą regulację instytucji oraz praktyk finansowych. Naliczanie odsetek od pożyczek i wypłata odsetek od depozytów stały się bardziej wyrafinowane i sformalizowane. Rozwój banków był jednak ograniczany przez rzymskie preferencje do transakcji gotówkowych. Za panowania rzymskiego cesarza Gallienusa (260-268 r. n.e.) nastąpił tymczasowy upadek rzymskiego systemu bankowego po tym, jak banki odrzuciły surowiec miedzi produkowany przez mennicę cesarza. Wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa bankowość podlegała dodatkowym ograniczeniom, ponieważ pobieranie odsetek według chrześcijaństwa było uznane za niemoralne. Większość wczesnych systemów religijnych na starożytnym Bliskim Wschodzie i wynikających z nich świeckich kodeksów nie zakazywała lichwy w przeciwieństwie do chrześcijaństwa. Jeśli więc pożyczano pieniądze na podstawowe dobra lub wszelkiego rodzaju żetony pieniężne, uzasadnione było naliczanie odsetek^[8]. Wśród mieszkańców Mezopotamii, Hetytów, Fenicjan i Egipcjan odsetki były legalne i często ustalane przez państwo^[9]. Po upadku Imperium Rzymskiego rozwój bankowości w Europie stanowczo spowolnił, odrodził się dopiero w czasach wypraw krzyżowych^[10].

Historia bankowości europejskiej

Bankowość we współczesnym znaczeniu tego słowa pojawiła się w czasach średniowiecza i wczesnego renesansu. Jak można zauważyć, banki pełniły od początku dwie funkcje, które do dziś spoczywają na tych instytucjach. Pierwsza to organ dystrybucji pieniądza, druga to pośrednik kredytowy. Funkcje te były sprawowane przez osoby prywatne lub podmioty.

Udzielanie pożyczek miało miejsce nawet we wczesnym średniowieczu, czyli w okresie, kiedy dominowała gospodarka naturalna. Usługami pożyczkowymi zajmowali się książęta, duchowni lub klasztory czy miasta. Jednakże głównie zajmowali się tym kupcy, którzy w XIII i XVI wieku zmonopolizowali rynek kredytowy, w niektórych przypadkach stali się niezwykle potężnymi finansistami, takimi jak Fuggerowie z Augsburga. Wszystkie wymienione grupy łączyły działalności bankowe z pozostałymi działalnościami takimi jak handel, armatorzy czy ogólnie przedsiębiorcy^[11]. Jednakże profesjonalnie kredytami zajmowały się grupy społeczne takie jak Żydzi, Włosi, Korsykanie rozproszeni w miastach Francji, Niderlandów oraz Anglii i prowincji nadreńskich, gdzie uzyskali przywilej otwierania banków lub udzielania pożyczek, ale ograniczali swoją działalność do niewielkich kwot, ponieważ mieli do dyspozycji tylko własny kapitał oraz sumy powierzone im przez tymczasowych akcjonariuszy w udziale. Te małe prywatne banki działały jako osobne organy i nie były skore do wspólnej działalności kredytowej, inkasowaniem, dokonywaniem płatności w imieniu osób trzecich lub przyjmowaniem weksli od swoich kontrahentów w innych miastach.

Całkowicie odrębna od działalności dużych kupców-bankierów, a także, w większości przypadków, od działalności małych profesjonalnych pożyczkodawców, była działalność kantorów, w których należy widzieć prekursorów banków publicznych z XVI-XVII wieku. Jednakże tylko osoby z odpowiednimi pozwoleniami mogły pełnić funkcję kantorów. Belgia i inne regiony Europy Zachodniej podążając za przykładem Włoch, oferowanie wymiany walut, przynajmniej po XIII wieku, było niedozwolone dla zwykłych obywateli. Czynność ta była regulowana przez prawo, ustawy oraz podlegająca nadzorowi władz państwowych. Obejmowało to nie tylko ręczną wymianę monet, ale także coraz bardziej aktywny i lukratywny handel wekslami.

W regionie Flamandzkim wykonywanie wymiany, które przynajmniej w początkowym okresie było objęte przywilejami przyznanymi wyłącznie Lombardom (region we Francji), zostało dozwolone w każdym mieście, głównie osobom i rodzinom, które posiadały kantory oraz kontrakty mennicze. Również z tego powodu kantory zyskały zaufanie osób prywatnych, wśród których rozpowszechnił się zwyczaj powierzania im swoich depozytów^[12]. Także główna funkcja prywatnych banków, polegająca na ułatwianiu płatności między kupcami, wykonywana doraźnie na targach, została wdrożona w stałej formie w głównych miastach kupieckich przez bankierów, upoważnionych do przyjmowania depozytów, poprzez przelewanie kwot z jednego konta na drugie. Ponieważ wszyscy kupcy mieli swoje rachunki bieżące u jednego lub drugiego bankiera w mieście, ten system przelewów w dużej mierze wyeliminował potrzebę posiadania gotówki i wprowadził pewien porządek w istniejącej w tym czasie anarchii monetarnej, rozpowszechniając użycie tak zwanego pieniądza bankowego, który nie był walutą faktycznie emitowaną przez bankierów, ale pieniądzem rozliczeniowym używanym w ich księgach i utrzymywanym w stałym stosunku do złota i srebra, po międzynarodowych kursach wymiany, bez podążania za częstymi i arbitralnymi zmianami walut w kraju. To właśnie ze względu na te bardzo niestabilne i jednocześnie istotne funkcje pośredników płatności oraz najważniejszych organów podaży pieniądza, działalność kantorów i bankierów była przedmiotem czujności i troski państwa. Ponadto od XIV wieku państwa rozważały pomysł usunięcia tej działalności z prywatnej inicjatywy i uznania jej za usługę państwową.

Pierwszy państwowy bank Taula de Canvi powstał w Barcelonie w 1401 roku. Wkrótce potem założono banki w innych miastach Królestwa Aragonii, które prawdopodobnie są pierwszym przykładem banków publicznych, których głównym celem było ułatwienie dokonywania płatności.

Bankowość w XX i XXI wieku

Wzrost globalnego rynku usług bankowych i kapitałowych przypada na lata 80 XX wieku. w następstwie deregulacji londyńskiej giełdy papierów wartościowych nazwanego „Big Bang”. Deregulacja polegała na zderegulowaniu londyńskiej giełdy i uczynienia z niej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością^[13]. Umożliwiło to bankom dostęp do rynków kapitałowych na nowe sposoby, prowadząc do znaczących zmian w sposobie działania banków i uzyskiwania przez nie dostępu do kapitału. Zapoczątkowało to również trend, w ramach którego banki detaliczne zaczęły przejmować banki inwestycyjne i maklerów giełdowych, tworząc banki uniwersalne, które oferowały szeroki zakres usług bankowych^[14]. Trend ten rozprzestrzenił się również na Stany Zjednoczone po tym, jak znaczna część ustawy Glass-Steagall została uchylona w 1999 r. (za administracji Clintona). Doprowadziło to do tego, że amerykańskie banki detaliczne rozpoczęły intensywny etap fuzji i przejęć, a także zaangażowały się w działalność bankowości inwestycyjnej^[15].

Wczesne lata 2000 charakteryzowały się konsolidacją istniejących banków i wejściem na rynek innych pośredników finansowych, niebankowych instytucji finansowych. Duże firmy stopniowo wkraczały do branży usług finansowych i stanowiły konkurencję dla banków o ugruntowanej pozycji. Usługi obejmowały głównie ubezpieczenia, emerytury, inwestycje, rynki pieniężne i fundusze hedgingowe, pożyczki, kredyty oraz papiery wartościowe. Pod koniec 2001 r. kapitalizacja rynkowa 15 największych dostawców usług finansowych na świecie obejmowała cztery podmioty niebędące bankami. Proces innowacji finansowych poczynił ogromne postępy w pierwszej dekadzie XXI wieku, zwiększając znaczenie i rentowność finansów pozabankowych. Rentowność ta, wcześniej ograniczona do sektora pozabankowego, skłoniła Comptroller of the Currency (OCC) do zachęcania banków do badania innych instrumentów finansowych, dywersyfikacji działalności banków i poprawy kondycji ekonomicznej banków. W miarę badania różnych instrumentów finansowych i przyjmowania ich zarówno przez sektor bankowy, jak i pozabankowy, rozróżnienie między instytucjami finansowymi stopniowo zanikały^[16].

Kryzys finansowy 2007-2008 a zmiany w sektorze bankowym

Historia bankowości w latach 2007-2008 wyróżnia się kryzysem finansowym, który obciążył banki na całym świecie. Upadek znaczącej liczby dużych banków doprowadził do rządowych akcji ratunkowych. Niewypłacalność i sprzedaż Bear Stearns na rzecz JPMorgan Chase w marcu 2008 r. oraz upadek Lehman Brothers we wrześniu tego samego roku doprowadziły do zapaści kredytowej i globalnego kryzysu bankowego. W odpowiedzi rządy na całym świecie ratowały, nacjonalizowały lub organizowały wyprzedaż wielu dużych banków. Począwszy od irlandzkiego rządu w dniu 29 września 2008 r, rządy na całym świecie udzielały hurtowych gwarancji bankom opartym na ubezpieczeniach, aby uniknąć paniki związanej z systemową upadłością całego systemu bankowego^[17]. Wydarzenia te dały początek terminowi „zbyt duży, by upaść” i doprowadziły do wielu dyskusji na temat pokusy nadużycia ze strony banków^[18].

Pierwsza dekada XXI wieku była szczytem innowacji technologicznych w bankowości w ciągu ostatnich 30 lat, ponieważ czas ten przypada na znaczące przejście z tradycyjnej bankowości do bankowości Internetowej. Począwszy od 2015 r., rozwiązania takie jak Open Banking ułatwiły stronom trzecim na dostęp do danych przelewów bankowych i wprowadziły standardowe modele API i bezpieczeństwa^[19].

Banki a innowacje technologiczne w erze FinTech

Rozwój innowacji w sektorze bankowym porównywany jest do tego w przemyśle. Przemysł 4.0 (Industry 4.0) to termin używany w produkcji do opisu kolejnego etapu industrializacji, który jest napędzany przez cyfryzację. Przykładowo, firmy działające w modelu 4.0 wykorzystują różnorodne i nowe technologie komunikacyjne i informacyjne w produkcji, aby umożliwić maszynom i systemom produkcyjnym komunikowanie się ze sobą w celu samodzielnego zamawiania materiałów lub łączenia potrzeb klientów z wydajnością produkcji za pośrednictwem usług w chmurze i Internetu rzeczy-jednym słowem, by zmniejszyć udział człowieka na rzecz automatyzacji^[20]. Oczywiście zmiany strukturalne nie kończą się jedynie na poszczególnych sektorach czy branżach przemysłu, ale są klasycznym zjawiskiem ekonomicznym nazywanym przez Josepha A. Schumptera „twórcza destrukcja”, gdzie postrzega on innowacje jako wyzwalacz twórczej destrukcji, promowanej przez przedsiębiorców w celu umocnienia swojej pozycji na rynku^[21].

Innowacje w sektorze bankowości i finansów są jednak znacznie trudniejsze do znalezienia i różnią się od klasycznych innowacji produktowych czy organizacyjnych, które zwykle występują w innych branżach. Banki nie są uważane za twórców innowacji finansowych, są przeważnie końcowym użytkownikiem innowacji opracowanych w innych branżach. Paul Volcker (2009), wypowiadając się dla „New York Post”, podsumował tę sytuację słowami: „Jedyną pomocną rzeczą, jaką banki wynalazły w ciągu 20 lat, jest bankomat”^[22].

Mimo że zdolności sektora bankowo-finansowego były negatywnie opisywane w kontekście innowacyjności, nie może całkowicie odciąć się od zmian i postępu zachodzących w gospodarce. Wzrost liczby użytkowników Internetu i smartfonów, postęp technologiczny oraz utrata zaufania z powodu wyżej opisywanego kryzysu finansowego doprowadziły do dalszego rozwoju cyfryzacji usług finansowych w tym sektorze. W ciągu ostatnich jedenastu czy dwunastu lat od kryzysu finansowego na rynku pojawił się konkurent dla tradycyjnych banków tzw. start-upy z branży technologii finansowych, które opracowały innowacyjne rozwiązania problemów w tradycyjnych sektorach bankowości, ubezpieczeń i zarządzania aktywami. Ta nowa branża, znana jako FinTech, zaczęła rozwijać się w szybkim tempie^[23].

Źródła wykorzystane w artykule „Historia Bankowości na świecie”:

[1] A. Holm, The history of Greece from its commencement to the close of the independence of the Greek nation, Macmillan, New York 1898, s. 324.

[2] M. Dandamaev, V. Lukonin, The Culture and Social Institutions of Ancient Iran, Cambridge University Press, Wielka Brytania 2004, s. 215-2014.

[3] G. Leick, The Babylonian World, Routledge, Wielka Brytania 2009, s. 236.

[4] J. Muir, Life and Letters in the Ancient Greek World, Routledge, Wielka Brytania 2009, s. 80-81.

[5] D. Landes, J. Mokyr, W. Baumol, The Invention of Enterprise: Entrepreneurship from Ancient Mesopotamia to Modern Times, Princeton University Press, New Jersey 2012.

[6] A. Walter, Trapezites, Brill’s New Pauly, 2006.

[7] J. Andreau, Banking and business in the Roman world, Cambridge University Press, New York 1999.

[8] H. Adelson, An Ancient Economic History, from the Palaeolithic Age to the Migrations of the Germanic, Slavic, and Arabic Nations, Tom II, Cambridge University Press, New York 2023.

[9] P. Johnson, A History of the Jews, HarperCollins Publishers, New York 1987, s. 172-173.

[10] J. Andreau, Banking and business in the Roman world, Cambridge University Press, Cambridge 1999.

[11] M. Haberlein, The Fuggers of Augsburg: Pursuing Wealth and Honor in Renaissance Germany, University of Virginia Press, Virginia 2012.

[12] Modern dilemma for world’s oldest bank. Financial Times, https://www.ft.com/content/a034542e-5771-11de-8c47-00144feabdc0(30.05.2023).

[13] “Big Bang” Deregulation Bolsters London’s Position as Global Finance Center, Goldman Sachs, https://www.goldmansachs.com/our-firm/history/moments/1986-big-bang.html (15.06.2023).

[14] Big Bang shows power of competition to surprise, Financial Times, (12.03.2022).

[15] Chairman Cox Announces End of Consolidated Supervised Entities Program, U.S. Securities and exchange commission, https://www.sec.gov/news/press/2008/2008-230.htm (23.02.2023).

[16] Effects of consolidation on financial risk, BIS, https://www.bis.org/publ/gten05ch3.pdf (21.02.2023).

[17] Market Notice – Confirmation of Structural Guarantee, An Roinn Airgeadis Department of Finance, Dublin 2008, https://web.archive.org/web/20090206121953/https://finance.gov.ie/documents/publications/ other/marketnoticeoct08.pdf (16.06.2023).

[18] Bank Guarantee Scheme, National Treasury Management Agency, https://www.ntma.ie/IrishEconomy/ bankGuaranteeScheme.php (22.01.2022).

[19] Digital Disruption in Banking and its Impact on Competition, OECD, 2020.

[20] P. Ratecka, FinTech – definition, taxonomy and historical approach, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2020.

[21] U. Zagóra-Jonszta, Teoria rozwoju gospodarczego i „twórczej destrukcji” Schumpetera oraz jej aktualność, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2015.

[22] ‘The only thing useful banks have invented in 20 years is the ATM’, New York Post, 2009, (13.01.2022).

[23] Á. Kerényi, J. Molnár The Impact of the Fintech Phenomenon – Radical Change Occurs in the Financial Sector?, Financial and Economic Review, 2017, s. 32-50.