Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska 🇬🇧

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska (ang. British East India Company, EIC) to korporacja z największą dominacją na świecie w historii. Działała na długo przed pojawieniem się znanych przez wszystkich gigantów technologicznych, takich jak Apple, Google czy Amazon.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska znana jest również jako Honorowa Kompania Wschodnioindyjska (ang. Honourable East India Company, HEIC), Kompania Handlowa Indii Wschodnich (ang. East India Trading Company, EITC), Angielska Kompania Wschodnioindyjska (nazwa przed 1707 r., ang. English East India Company), Kompania Wschodnioindyjska (ang. East India Company), nieformalnie znana jako Kompania Johna1, Kompania Bahadura2, lub po prostu Kompania.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska została założona na mocy statutu królewskiego Elżbiety I, 31 grudnia 1600 roku. Ponad dwa stulecia spółka działała po części jako organizacja handlowa, po części jako partner Wielkiej Brytanii. Czerpała ogromne zyski z handlu zagranicznego z Indiami, Chinami, Persją i Indonezją. Jej działalność zalała Anglię herbatą w przystępnej cenie, bawełnianymi tkaninami i przyprawami. Natomiast londyńscy inwestorzy zostali sowicie wynagrodzeni zwrotami sięgającymi nawet 30 procent.

„W szczytowym okresie Angielska Kompania Wschodnioindyjska była zdecydowanie największą korporacją tego rodzaju”, „Było również większe niż kilka narodów. Było de facto cesarzem dużej części Indii, które w tym czasie były jedną z najbardziej produktywnych gospodarek na świecie”.

Emily Erikson, profesor socjologii na Uniwersytecie Yale i autorka książki „Between Monopoly and Free Trade: The English East India Company”.

Jednakże monopolistyczna kontrola Brytyjskiej Kompanii Wchodnioindyjskiej nad handlem osłabła pod koniec XVIII wieku. Powodem tego była zmiana priorytetu z handlu na militarną potęgę. W szczytowym momencie ta ogromna korporacja posiadała prywatną armią liczącą 260 000 żołnierzy. Wówczas stanowiło to dwukrotność stałej armii brytyjskiej. Taki stan liczebny był więcej niż wystarczający, aby odstraszyć konkurencję, podbić terytoria i zmusić indyjskich władców do zawarcia jednostronnych umów, które przyznawały spółce lukratywne uprawnienia podatkowe na indyjskich terenach.

Gdyby Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska nie osiągnęła takiej potęgi, z pewnością nie mówilibyśmy dziś o kolonialnym monopolu Wielkiej Brytanii. Ponadto sukces pierwszej na świecie globalnej korporacji pomógł stać się Wielkiej Brytanii naprawdę Wielką.

Gdy mowa o kompanii wschodnioindyjskiej jako wielkiego przedsiębiorstwa to zazwyczaj mamy na myśli Brytyjską spółkę. Oczywiście w tym czasie działał szereg innych kompani handlowych dokonujących wymiany z Indiami:

  • Holenderska Kompania wschodnioindyjska (hol. Vereenigde Oostindische Compagnie, VOC) założona w 1602 r.
  • Duńska K.W. (duń. Dansk Ostindisk Kompagni) założona w roku 1616 r.
  • Portugalska K.W. (por. Companhia do commércio da Índia or Companhia da Índia Oriental) stworzona w 1628 r.
  • Francuska K.W. (fr. Compagnie des Indes Orientales) powstała w 1664 r.
  • Szwedzka K.W. (szw. Svenska Ostindiska Companiet, SOIC) powstała w roku 1731 r.
  • Królewsko-pruska Azjatycka Kompania Handlowa w Emden do handlu z Kantonem i Chinami (niem. Königlich-Preußische Asiatische Compagnie in Emden nach Canton und China, KPAC) powstała w 1751 r.

Przyczyny oraz możliwości utworzenia Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej (1577 – 1592 r.)

Handel z Indiami wschodnimi był zmonopolizowany przez takie potęgi jak Francja, Hiszpania czy Portugalia, które posiadały liczne okręty, armie oraz forty. W związku z tym uniemożliwiało to rozpoczęcie wypraw handlowych takim krajom jak Wielka Brytania.

W tym rozdziale zostaną przedstawione czynniki pozwalające na to by powstała Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska.

Wyprawa Drake’a (1577 – 1580 r.)

Według źródeł jest kilka etapów rozwoju zainteresowania Anglików kolonizacją krajów wschodnich. Jako pierwszy etap można wymienić wyprawę Francisa Drake’a, którą odbył na Polecenie Elżbiety I Tudor. Wyruszył w 1577 roku z Anglii na okręcie Golden Hind (Złota Łania) w kierunku Ameryki Północnej.

Celem wyprawy było splądrowanie Hiszpańskich osad ze złota i srebra. Drake osiągnął sukces, nadszarpując Hiszpański monopol. Co więcej, podróż zakończyła się opłynięciem całej kuli ziemskiej. Podczas dalszej podróży w 1579 roku opłynął Ocean Spokojny, który wówczas był znany tylko Hiszpanom i Portugalczykom.

Kolejnym ważnym punktem podróży Drake’a było natknięcie się na wyspę Moluki, znanej również jako Wyspy Korzenne w drodze do Indii Wschodnich. Dokonał tam wymiany z sułtanem Baabullah Datu Syah (znanym jako władca 72 wysp). W zamian za len, złoto i srebro udało mu się zdobyć dużą ilość egzotycznych przypraw, w tym goździki i gałki muszkatołowe.

Podróżnicy nie zdawali sobie sprawy, że pozyskane dobra będą miały tak ogromną wartość w ojczystym kraju.3 Drake z załogą powróciło do Anglii w 1580 roku, stając się bohaterami narodowymi. Ostatecznie wyprawa przyniosła Anglii ogromną ilość pieniędzy, a inwestorzy otrzymali zwrot w wysokości około 5000 procent.4

Osłabienie Hiszpańskiej floty (1588 – 1594 r.)

Drugie zdarzenie, które pozwoliło na to by Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska powstała była klęska Hiszpańskiej Armady (lub Wielkiej Armady, hiszp. Grande y Felicísima Armada) w 1588 roku, która miała wsparcie Portugalskich okrętów. Zdobyte w ten sposób wrogie okręty i ładunki umożliwiły angielskim żeglarzom podróżowanie po świecie w poszukiwaniu bogactw5.

Zdobyte zasoby pozwoliły również na kolejną próbę osłabienia monopolu konkurencyjnych państw. Londyńscy kupcy złożyli stosowną petycję do królowej Elżbiety I, która dotyczyła przyzwolenia na wypłynięcie na Ocean Indyjski6. Celem było zadanie decydującego ciosu hiszpańskiemu i portugalskiemu monopolowi na handel dalekowschodni7.

Królowa wyraziła zgodę na wyprawę i 10 kwietnia 1591 r. James Lancaster na galeonie Edward Bonaventure wraz z dwoma innymi statkami, finansowanymi przez firmę Levant Company, wypłynęli z dystryktu Torbay. Przepłynęli obok Przylądka Dobrej Nadziei, stając się pierwszą udaną angielską wyprawą do Indii przez ten przylądek8 9. Po opłynięciu kolejnego Przylądka Komoryn na Półwysep Malajski polowali tam na hiszpańskie i portugalskie statki. Ostatecznie powrócili do Anglii w 1594 roku.10

Osłabienie Portugalskiej floty (1592 r.)

Największą zdobyczą, która ożywiła angielski handel, było przejęcie dużego portugalskiego statku Madre de Deus. Dokonali tego sir Waltera Raleigha i hrabiego Cumberland w bitwie pod Flores 13 sierpnia 1592 roku.11 Kiedy okręt został zacumowany w angielskim mieście Dartmouth, był największym statkiem, jaki kiedykolwiek widziano w Anglii.

Okręt został przejęty z drogocennym ładunkiem, w skład którego wchodziły: klejnoty, perły, złote i srebrne monety, ambra, tkaniny, gobeliny, pieprz, goździki, cynamon, gałka muszkatołowa, czerwonym barwnikiem koszenilą i hebanem.12 Niemniej cenny był podręcznik zawierający istotne informacje na temat szlaków handlowych Portugalskiej floty do Chin, Indii i Japonii.13

Jak powstała Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska? (1599 – 1600 r.)

W 1599 r. odbyło się spotkanie wpływowych kupców i odkrywców. Celem spotkania było omówienie kwestii potencjalnego przedsięwzięcia w Indiach Wschodnich. Przedsięwzięcie miało być realizowane na mocy królewskiego przywileju.14

Tabela przedstawia uczestników spotkania wraz z ich późniejszymi funkcjami w Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.15

Kto?Zajmowane stanowisko w EICOpis członka spotkania
Ralph Fitchdoradcabrytyjski podróżnik, kupiec oraz kronikarz, który odwiedził Mezopotamię, Zatokę Perksą, Ocean Indyjski, Azję Południową oraz azję Południowo- Wschodnią,
Sir James Lancastergłówny dyrektorangielski korsarz oraz kupiec.
Stephen Soameprzewodniczący spotkania, inwestorkupiec, właściciel ziemski, polityk, ówczesny burmistrz Londynu.
Thomasa Smythepierwszy gubernator kompaniiangielski kupiec, polityk, administrator kolonialny oraz skarbnik Kompanii Wirgińskiej (1609-1620). Jego ojciec był założycielem Levant Company,
Sir John Wolstenholmejeden z założycielijeden z najbogatszych kupców w Londynie, odkrywca oraz kolonizator.
Richard Hakluytdoradcapisarz, zasłynął z pisania o żeglugach i odkryciach narodu angielskiego.
Kilku marynarzy, który służyli z Drek’iem i Raleighem16  

W dniu 22 września 1599 grupa postanowiła wcielić w życie planowaną podróż do Indii Wschodnich. Razem udało im się zebrać fundusze w kwocie 30 133 funtów, co aktualnie stanowi kwotę ponad 4 milionów funtów.17 18 Jednakże kwota była zbyt niska na tak kosztowne przedsięwzięcie, więc postanowili zwrócić się do królowej o wsparcie projektu.19 Chociaż próba nie zakończyła się sukcesem, grupa wspólników kontynuowała gromadzenie funduszy na wyprawę. Zgromadzone fundusze pozwoliły na kupno statków oraz zwiększeniem kwoty inwestycji do 68 373 funtów.

Dopiero rok później, 31 grudnia 1600 roku kompania wschodnioindyjska o pierwotnej nazwie „Governor and Company of Merchants of London”20 otrzymała przychylną odpowiedź od królowej, która przyznała im „royal charter”, czyli statut monopolisty na handel ze wszystkimi krajami na wschód od Przylądka Dobrej Nadziei i na zachód od Cieśniny Magellana na okres 5 lat.21 W konsekwencji każdy handlarz bez licencji od spółki podlegał konfiskacie statków wraz z ładunkiem (z czego połowa trafiała do korony, a druga połowa do spółki) oraz każe więzienia.22

Ciężkie początki i niestandardowe rozwiązanie

Nowa Angielska spółka nie była zagrożona konkurencją swoich rodaków. Jednakże musiała stawić czoła wciąż silnej konkurencji ze strony Hiszpanów i Portugalczyków, którzy mieli już placówki handlowe w Indiach. Dodatkowo w 1602 roku do rywalizacji dołączyła Holenderska Kompania Wschodnioindyjska.

Początkowo Kompania nie miała zbyt wiele pieniędzy. Nie była w stanie płacić wystarczająco dużo swoim pracownikom za tak niebezpieczną pracę. Natomiast postanowiła zapewnić inne zachęty, przykładowo spółka zezwalała swoim pracownikom na prywatny handel (na boku).

„Tą zachętą było handlowanie za granicą dla własnego prywatnego interesu. […] Pracownicy Kompanii Wschodnioindyjskiej handlowali zarówno w ramach zasad przyznanych przez Kompanię, jak i poza nimi. Było tak wiele okazji do oszustw i przemytu. Pomyślmy o biżuterii, która jest bardzo małą i bardzo drogą rzeczą, którą można łatwo ukryć”.

Emily Erikson

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, hierarchia

Kompania spopularyzowała wiele cech charakterystycznych dla współczesnej korporacji. Mianowicie, Kompania jako spółka akcyjna gromadziła kapitał poprzez publiczną sprzedaż akcji. Warto wspomnieć, że była to najdłużej działająca i największa spółka akcyjna, jaka kiedykolwiek istniała.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska była zarządzana przez gubernatora, pierwszym zasiadającym na tym stanowisku był Thomas Smythe, którego aktualnie można by nazwać prezesem. Następnym w hirahii był komitet składający się z 24 dyrektorów (w tym Jamesa Lancastera), którzy tworzyli trybunał dyrektorów, aktualnie nazwalibyśmy to stanowisko zarządem. Ich zdaniem było raportowanie do trybunału właścicieli (aktualnie nazywamy to stanowisko radą nadzorczą). W przeciwieństwie do dzisiejszych stosunkowo powściągliwych posiedzeń zarządów korporacji, spotkania Kompanii Wschodnioindyjskiej były hucznymi wydarzeniami, w których uczestniczyły setki akcjonariuszy.

Zgodnie z tradycją, początkowo interesy prowadzono w budynku Nags Head Inn, naprzeciwko kościoła St Botolph’s w Bishopsgate. W późniejszych latach siedziba została przeniesiona do East India House na Leadenhall Street.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, najważniejsze wyprawy (1601 – 1616 r.)

Sir James Lancaster dowodził pierwszym rejsem Kompanii Wschodnioindyjskiej w 1601 roku na pokładzie Red Dragon.23 W następnym roku, w Cieśninie Malakka, Lancaster przejął drogocenny, ważący 1200 ton portugalski okręt Sao Thome, przewożący pieprz i przyprawy. Łupy pozwoliły podróżnikom na założenie dwóch faktorii — jednej w Bantam na Jawie, a drugiej na Molukach (Wyspach Korzennych).24

Kompania Wschodnioindyjska statek red dragon
Okręt Red Dragon

Powrócili do Anglii w 1603 roku, po śmierci królowej Elżbiety I. Lancaster został pasowany na rycerza przez nowo wybranego króla Jakuba I za zasługi zdobyte w wyprawie.25 W tym czasie wojna z Hiszpanią dobiegła końca, ale firma z zyskiem przełamała hiszpańsko-portugalski duopol. Otworzyło to nowe horyzonty przed Anglikami.26

W marcu 1604 r. Sir Henry Middleton dowodził drugą podróżą Kompanii. Generał William Keeling, kapitan podczas drugiego rejsu, poprowadził trzeci rejs na pokładzie okrętu Red Dragon w latach 1607-1610. Towarzyszyły mu dwa okręty Hector dowodzony przez kapitana Williamem Hawkins’em oraz Consentem dowodzonym przez Kapitana Davida Middletona27.

Tabela przedstawia wyprawy, jakie odbyła Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska na przestrzeni lat 1603 – 1616.

RokStatkicałkowita zainwestowana kwota (£)Wysłany kruszec (£)Wysłany towar (£)Statki I zapasy (£)Dodatkowe informacje
1603360,45011,160 1,14248,140 
1606358,50017,6007,28028,620 
1607238,00015,0003,40014,600statki zaginione
1608113,7006,0001,7006,000 
1609382,00028,50021,30032,000 
1610471,58119,20010,08142,500 
1611476,35517,67510,00048,700 
161217,2001,2506505,300 
16138272,54418,81012,446  
1614827254413,94223,000  
1615627254426,66026,065  
1616727254452,08716,506  
Tabela stworzona na podstawie: J. Mill, The History of British India, Baldwin, Cradock, and Joy, Londyn 1817, s. 15-18
Zależnie od źródeł jest rozbieżność w datach wypraw. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że wyprawy miały kilka punktów przestankowych oraz okręty rozdzielały się w trakcie podróży.

Rosnąca siła Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej początkowo powodowała trudności w handlu przyprawami. Jednakże Brytyjskiej spółce udało się otworzyć faktorię w miejscowości Bantam (lub Banten) na wyspie Jawa. Import pieprzu z wyspy pozostał ważną częścią handlu firmy przez dwadzieścia lat. Faktoria w Bantam została zamknięta dopiero w 1683 roku.

Angielscy handlowcy często walczyli ze swoimi holenderskimi i portugalskimi odpowiednikami na Oceanie Indyjskim. Firma odniosła znaczące zwycięstwo nad Portugalczykami w bitwie pod Swally w 1612 r. Zwycięstwo pozwoliło zająć tereny na przyczółek w Indiach kontynentalnych, z oficjalną zgodą zarówno ze strony Wielkiej Brytanii, jak i Imperium Mogołów.28

Handel w Indiach Wschodnich napędzał kulturę konsumpcyjną

Wielu historyków uważa, że Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przyczyniła się do powstania kultury konsumpcjonizmu. Na przykład przed powstaniem EIC większość ubrań w Anglii była wykonana z wełny i zaprojektowana z myślą o trwałości, a nie modzie. Zaczęło się to jednak zmieniać, gdy brytyjskie rynki zostały zalane niedrogimi, pięknie tkanymi bawełnianymi materiałami z Indii. Co istotne każdy region kraju produkował tkaniny w różnych kolorach i wzorach. Kiedy pojawiał się nowy wzór, nagle stawał się modny na ulicach Londynu.

„Pojawiła się możliwość bycia »we właściwym stylu«, która wcześniej nie istniała” […] „Wielu historyków uważa, że jest to początek kultury konsumpcyjnej w Anglii. Po sprowadzeniu towarów bawełnianych wprowadzono nową dynamikę tego, co było popularne”.

Emily Erikson

Przyczółek w Indiach (1608 – 1615 r.)

Wschodnioindyjska Kompania Handlowa w Surat
Fort Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w Surat, Indie 1608 r.

Pierwsze statki spółki zacumowały w miejscowości Surat w stanie Gujarat w 1608 roku.29 Imponujące zyski, jakie zanotowała Kompania Wschodnioindyjska po przybyciu do Indii, zwróciła uwagę króla Jakuba I. W celu zwiększenia swoich zysków planował przyznać licencje subsydiarne innym Angielskim spółką handlowym. Jednak Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała ostatecznie swój statut monopolisty na czas nieokreślony. Jednakże dokument zawierał zastrzeżenie informujące, że jej przywileje zostaną wycofane, jeśli handel będzie nierentowny przez trzy kolejne lata.

EIC nie próżnowała i otworzyła dwie faktorie. Pierwszą otworzyła w 1611 roku w Masulipatnam na wybrzeżu Andhra w Zatoce Bengalskiej. Natomiast drugą w 1615 roku w miejscowości Surat.30 31

W 1615 r. Król Szkocji, Anglii oraz Irlandii Jakub I Stuart nakazał Sir Thomasowi Roe złożyć wizytę cesarzowi Mogołów Nur-ud-dina Salima Jahangira (panującego w latach 1605-1627). Celem wizyty było podpisanie traktatu handlowego, który dałby firmie wyłączne prawa do osiedlania i zakładania faktorii w Surat i innych obszarach. W zamian firma oferowała dostarczanie cesarzowi towarów i rarytasów z rynku europejskiego. Misja ta zakończyła się sukcesem, a cesarz Mogołów Jahangir wysłał list do Jakuba I za pośrednictwem Sir Thomasa Roe:32

„Na podstawie zapewnienia o waszej królewskiej miłości wydałem ogólny rozkaz wszystkim królestwom i portom moich zwierzchników, aby przyjęli wszystkich kupców narodu angielskiego jako poddanych mojego przyjaciela; aby w jakimkolwiek miejscu zdecydują się mieszkać, mogli cieszyć się swobodną wolnością bez żadnych ograniczeń- W jakimkolwiek porcie przybędą, ani Portugalia, ani nikt inny nie ośmieli się zakłócać ich spokoju- a w jakimkolwiek mieście będą mieszkać, rozkazałem wszystkim moim gubernatorom i kapitanom, aby dali im wolność odpowiadającą ich własnym pragnieniom; sprzedawać, kupować i przewozić do swojego kraju według własnego uznania.

Na potwierdzenie naszej uczciwej przyjaźni pragnę, aby Wasza Królewska Mość rozkazał swoim kupcom przywieźć statkami wszelkiego rodzaju wspaniałości i bogate towary nadające się do mojego pałacu i abyście raczyli wysyłać mi swoje królewskie listy przy każdej okazji, abym mógł cieszyć się waszym zdrowiem i pomyślnością, aby nasza przyjaźń była wymienna i wieczna”

Nuruddin Salim Jahangir, List do Jakuba I.

Mogołowie (Wielcy Mogołowie) dynasta pochodzenia turecko-mongolskiego rządząca w północnych Indiach.

Dalsza ekspansja (1647 – 1670 r.)

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska korzystając z patronatu cesarza Mogołów, wkrótce rozszerzyła swoją działalność handlową. W konsekwencji przyćmiła portugalską Estado da Índia (nazwa byłej kolonii portugalskiej na wybrzeżu zachodnim Indii), która założyła bazy w Goa, Chittagong i Bombaju — Portugalia odstąpiła Bombaj w późniejszych latach na rzecz Anglii jako część posagu Katarzyny Bragança (Katarzyny Braganza) po jej ślubie z królem Karolem II. Do 1647 r. firma posiadała 23 faktorie i osady w Indiach.33

W 1668 r. Wielka Brytania przekazała EIC Bombaj, który otrzymała od Portugalii, a w 1690 r.34 spółka rozpoczęła działalność w Kalkucie. Głównymi faktoriami stały się otoczone murami forty — Fort William w Bengalu, Fort St George w Madrasie i Bombay Castle.

Królestwo Anglii dbało o dobre relacje z Mogołami, czego wynikiem było całkowite zniesienie cła dla Angielskich kupców z regionu Bengalu w 1717 r. Podstawowymi gałęziami działalności firmy były wówczas bawełna, jedwab, barwnik indygo, saletra i herbata.

Konkurencja między Kompaniami Handlowymi

Głównym rywalem Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej była Kompania Holenderska, która również rosła w siłę i rozszerzyła swój monopol na handel przyprawami w Cieśninie Malakka, wygrywając rywalizację z Portugalczykami w latach 1640-1641. Wraz z ograniczaniem wpływów Portugalskiej i Hiszpańskiej kompanii w tym regionie zwiększyła się intensywność konkurencji Brytyjskiej i Holenderskiej kompanii, co doprowadziło do co najmniej czterech wojen angielsko-holenderskich w latach:35

  • 1652-1654,
  • 1665-1667,
  • 1672-1674,
  • 1780-1784.

W ciągu pierwszych dwóch dekad XVII wieku Holenderska Kompania Wschodnioindyjska była najbogatszą spółką handlową na świecie. Zatrudniała 50 000 pracowników i dysponowała prywatną flotą 200 statków. Specjalizowała się w handlu przyprawami i dawała swoim akcjonariuszom dywidendę w wysokości 40% rocznie.36

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zaciekle rywalizowała z Holendrami i Francuzami w XVII i XVIII wieku o przyprawy z Wysp Korzennych. Niektóre przyprawy, takie jak gałka muszkatołowa i goździki, można było wówczas znaleźć tylko na tych wyspach. Zyski z jednego rejsu mogły sięgać nawet 400 procent.37

Prócz konkurencji z innych krajów spółka otrzymała konkurenta z własnego podwórka. W 1635 r. Karol I Stuart przyznał licencję handlową Sir Williamowi Courteen. Licencja zezwalała rywalizującemu stowarzyszeniu Courteen’a na handel ze Wschodem w dowolnym miejscu, w którym Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska nie była obecna.38 Oczywiście konkurencja odbywała się pod względem wypracowanego zysku. Firmy działały na innych terenach oraz nie prowadziły ze sobą walk zbrojnych.

W ustawie mającej na celu wzmocnienie uprawnień EIC król Karol II Stuart przyznał Kompanii Wschodnioindyjskiej (w serii pięciu ustaw około 1670 r.) prawa do autonomicznych przywilejów terytorialnych, bicia monet, dowodzenia fortecami i wojskami oraz zawierania sojuszy, prowadzenia wojen i zawierania pokoju, a także sprawowania jurysdykcji cywilnej i karnej nad nabytymi obszarami.39

Nieudana ekspansja na Japonię (1613 – 1623 r.)

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska Japonia
Spotkanie Wiliama Adamsa z Ieyasu Tokugawa, 1600 r.

W 1613 roku, podczas rządów Hidetady Tokugawy do Japonii przybył pierwszy brytyjski statek, Clove, pod dowództwem kapitana Johna Sarisa. Saris był głównym dyrektorem faktorii EIC na Jawie i z pomocą Williama Adamsa, pierwszego brytyjskiego żeglarza, który przybył do Japonii w 1600 roku, był w stanie uzyskać pozwolenie od władcy na założenie domu handlowego w Hirado na japońskiej wyspie Kyushu:

„Udzielamy wolnej licencji poddanym Króla Wielkiej Brytanii, Sir Thomasa Smythe’a, Gubernatora Kompanii Wschodnioindyjskich Kupców i Poszukiwaczy Przygód, na zawsze bezpieczne przybycie do któregokolwiek z naszych portów naszego Cesarstwa Japonii z ich statkami i towarami, bez żadnych przeszkód dla nich lub ich towarów, oraz na przebywanie, kupowanie, sprzedawanie i handel wymienny zgodnie z ich własnymi zwyczajami ze wszystkimi narodami, na pozostanie tutaj tak długo, jak uznają to za dobre, i na odejście według własnego uznania”.40

Hidetada Tokugawa

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska nie mogąc pozyskać surowego japońskiego jedwabiu na eksport do Chin oraz przez ograniczenie ich obszaru handlowego do Hirado i Nagasaki od 1616 roku, zamknęła swoje faktorie w 1623 roku.41

Niewolnictwo (1621–1834 r.)

Archiwa Kompanii Wschodnioindyjskiej sugerują, że jej zaangażowanie w handel niewolnikami rozpoczął się w 1684 r. Kapitan Robert Knox otrzymał rozkaz zakupu i przetransportowania 250 niewolników z Madagaskaru na Świętą Helenę.42 Według Encyklopedii Britannica Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zaczęła wykorzystywać niewolników w Azji we wczesnych latach dwudziestych XVI wieku 43. Natomiast według książki „European Slave Trading in the Indian Ocean, 1500–1850” autorstwa Richarda Allena w 1621 roku.44

Ostatecznie firma zakończyła handel w 1834 roku po licznych groźbach prawnych ze strony państwa brytyjskiego i Królewskiej Marynarki Wojennej Afryki Zachodniej, która odkryła, że kilka statków zawierało dowody nielegalnego handlu.45

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska i handel saletrą (1672 r.)

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zajmowała się również handlem saletrą, a osobą za to odpowiedzialną był Sir John Banks, biznesmen z Kent. Swoją karierę rozpoczął w syndykacie organizującym kontrakty na zapotrzebowanie marynarki wojennej. Wiedział, że Samuel Pepys i John Evelyn zgromadzili znaczną fortunę na kontraktach z marynarką wojenną poprzez handel z państwami na wschodnim azjatyckim wybrzeżu Morza Śródziemnego (zwanym Lewant) oraz w Indiach.

Banks został dyrektorem EIC, a następnie awansował na gubernatora. W 1672 roku zawarł kontrakt na 30 000 funtów z Brytyjską Marynarką wojenną na import saletry. Saletra jest znana również jako azotan potasu, podstawowy składnik prochu strzelniczego. Była sprzedawana królowi po cenie aukcyjnej, gdzie licytacja mogła trwać tak długo, jak długo świeca o długości cala pozostawała zapalona.46

W 1673 r. Banks z powodzeniem wynegocjował kolejny kontrakt dla spółki na 700 ton saletry za 37 000 funtów. Popyt ze strony sił zbrojnych był tak duży, że władze czasami przymykały oko na nieopodatkowaną sprzedaż. Jeden z gubernatorów firmy powiedział nawet w 1864 roku, że „wolałby mieć produkowaną saletrę niż naliczany podatek od soli.”47

Konflikt Angielsko Mogolski (konflikt Child’a 1686–1690 r.)

Eskalacja konfliktu EIC z Mogołami spowodowały zablokowanie dostaw do angielskiego fortu w Bombaju. Na skutek odcięcia od zapasów po roku w forcie wybuchła klęska głodu, która wymusiła kapitulację.

W 1690 roku brytyjscy wysłannicy przybyli na dwór Aurangzeba z prośbą o ułaskawienie i odnowienie umowy handlowej. Zostali zmuszeni do pokłonu przed cesarzem, zapłacenia grzywny w wysokości 1 500 000 rupii i zobowiązania się do lepszego postępowania w przyszłości. Ostatecznie cesarz Aurangzeb nakazał swojemu admirałowi Qasim Jakut Chan zniesienie oblężenia Bombaju i pozwolenie spółce na ponowne osiedlenie się w Bombaju i założenie bazy w Kalkucie.48

Piracki incydent z konwojem Mogołów (1695 r.)

British East India-Company piraci
Spotkanie kapitana Every’a z wnuczką cesarza po zdobyciu przez niego statku Gang-i-Sawai w 1695 r.

We wrześniu 1695 r. kapitan Henry Every, angielski pirat na pokładzie Fancy, dotarł do cieśniny Bab-el-Mandeb, gdzie połączył siły z pięcioma innymi pirackimi kapitanami. Celem piratów było zaatakowanie indyjskiej floty powracającej z corocznej pielgrzymki do Mekki. Indyjska flota obejmowała załadowany skarbami okręt Ganj-i-Sawai oraz eskortą w postaci okrętu Fateh Muhammed. Okręt Ganj-i-Sawai uważany za największy we flocie Mogołów i największy statek pływający na Oceanie Indyjskim.

Okręty Mogołów zostały zauważone, gdy przepływały przez cieśninę w drodze do Surat. Piraci podjęli pościg i kilka dni później dogonili eskortujący okręt Fateh Muhammed. Na okręcie napotkali niewielki opór i zrabowali około 40 000 funtów srebra.49

Pościg jednak nie zakończył się na mniejszym okręcie eskortującym, Piraci podjęli pościg za Ganj-i-Sawai. Zdołali opanować okręt pomimo silnego oporu. Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska podaje w swoich źródłach, że okręt nie tylko przewoził ogromne bogactwa, ale również krewnego wezyra Asada Khana. Niektórzy sugerują, że była to jego córka.

Podsumowując, łupy z Ganj-i-Sawai miały łączną wartość od 325 000 do 600 000 funtów, w tym 500 000 sztuk złota i srebra. Co więcej, rabunek ten jest znany jako najzamożniejszy statek kiedykolwiek zdobyty przez piratów.50

Konsekwencje pirackiego incydentu

Kiedy wiadomość dotarła do Anglii, wywołała oburzenie. W celu złagodzenia wrażliwej sytuacji z Aurangzebem Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska obiecała wypłacić wszelkie odszkodowania finansowe. Natomiast Parlament ogłosił piratów „wrogami ludzkości” (łac. „hostis humani generis”).

W połowie 1696 r. rząd wyznaczył 500 funtów nagrody za głowę Every’a. Natomiast każdy, kto wyjawił miejsce pobytu pirata, mógł liczyć na ułaskawienie (dotyczyło to piratów, którzy byli wieszanie za swoją profesję). Była to pierwsza ogólnoświatowa obława w historii.51

Oczywiście grabież statku z bogactwami Aurangzeba miała poważne konsekwencje dla Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wściekły cesarz Aurangzeb rozkazał swoim dowódcą Sidi Yaqubowi i Nawabowi Daud Khanowi zaatakować i zamknąć cztery faktorie Kompanii w Indiach. Natomiast personel został uwięziony. Zostali niemal zlinczowani przez wściekły tłum Mogołów, obwiniających ich za grabież dokonaną przez piratów. Ponadto zagroził, że położy kres wszelkiemu angielskiemu handlowi w Indiach. Aby udobruchać cesarza Aurangzeba, a w szczególności jego wielkiego wezyra Asada Khana, parlament zwolnił Every’a ze wszystkich ułaskawień i amnestii.52

Ostatecznie kapitan Henry Every nigdy nie został schwytany i powieszony za zwoje czyny, a historycy do dziś spierają się, jakie były dalsze losy pirata.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska i pierwsza wojna opiumowa (1839 -1842 r.)

brytyjska kompania wschodnioindyjska wojna opiumowa
98 pułk pieszy podczas ataku na Chin-Kiang-Foo, 21 lipca 1842 r.

Chiny od zawsze były krajem zamkniętym, tym samym będąc atrakcyjnym rynkiem wymiany. Dynastia Qing panująca w Chinach ograniczyła handel zagraniczny wyłącznie do kilku organizacji, którymi zarządzała. Spółki takie jak kompania wschodnioindyjska miała możliwość nabycia chińskich produktów tylko i wyłącznie za srebro, na którym zależało cesarzowi. Jednak zyski z takiej wymiany były bardzo niskie.

W latach 70. XIX wieku postanowiono wykorzystać korupcję rządzącą w państwie, aby wymieniać towary w zamian za opium. Pomimo zdelegalizowania handlu opium w 1796 i zaostrzeniu delegalizacji w 1800 roku, przez dynastię Qing. Narkotyk był dostarczany w dużych ilościach oraz powodował liczne przypadki uzależnienia od opioidów w chińskim społeczeństwie w 1820 roku.

Qing widząc problem uzależnienia, które niszczy jego kraj oraz malejące wpływy do budżetu postanowił zaprzestać tego nielegalnego procederu. Rozkazał wicekrólowi Lin Zexu zniszczenie skrzyń z opium znajdujących się w Brytyjskich faktoriach na terenie Chin. Na skutek tego rozkazu zostało zniszczonych około 25 tysięcy skrzyń z opium. W konsekwencji doprowadziło to do pierwszej wojny opiumowej w 1839 r.

Oczywiście chińska armia nie miała szans z nowoczesną armią brytyjską, co doprowadziło do klęski cesarza. Ostatecznie wojna zakończyła się negocjacjami i podpisaniem traktatu nankińskiego w 1842 r. Na mocy traktatu Chiny musiały otworzyć pięć dużych portów dla europejskich krajów, zlikwidować organizacje kupieckie zarządzane przez Chiny, oraz odstąpić swoje terytorium w tym HongKong.53

Nazwa wojna opiumowa może być myląca, ponieważ to nie samo opium wywołało konflikt. Chińczykom zależało na dopływie srebra do skarbca natomiast Brytyjczykom na zysku z tanio pozyskanych towarów.

Jak Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska ingerowała w rząd Brytyjski?

Dobrobyt, jakim cieszyli się oficerowie kompanii, pozwalał im na powrót do Wielkiej Brytanii jako zamożni członkowie społeczeństwa. Następnie budowali imponujące posiadłości, zakładali biznesy, a takę rozwijali karierę polityczną, często zajmowali stanowiska w Izbie Gmin.

Firma rozwijała działalność lobbingową w angielskim parlamencie. Jednakże naciski ze strony ambitnych handlowców i byłych współpracowników firmy (nazywanych przez firmę intruzami), którzy chcieli założyć prywatne firmy handlowe w Indiach, doprowadziły do przyjęcia ustawy deregulacyjnej w 1694 roku.54

Ustawa kończąca z monopolem EIC

Ustawa zezwalała każdej angielskiej firmie na handel z Indiami, chyba że zostało to wyraźnie zabronione przez ustawę parlamentu. Ustawa unieważniała tym samym statut Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej jako monopolisty, który obowiązywał przez prawie 100 lat. Kiedy to w 1697 r. uchwalono East India Company Act 1697 (9 Will. 3. c. 44 (Will. 3 jest skrótem od trzeciego parlamentu Wilhelma III)). Na mocy nowej ustawy powstała nowa kompania do handlu wschodnioindyjskiego. Spółka, oficjalnie zatytułowana English Company Trading to the East Indies miała takie same prawa jak Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska.

Nowa spółka została wprowadzona na rynek z zabezpieczeniem w wysokości 2 milionów funtów gwarantowanym przez państwo.55 Potężni akcjonariusze starej Kompanii szybko zainwestowali 315 000 funtów w nową spółkę, tym samym stając się największymi akcjonariuszami. Obie firmy przez pewien czas walczyły ze sobą, zarówno w Anglii, jak i w Indiach, o dominujący udział w handlu.56 Szybko okazało się, że w rzeczywistości pierwotna spółka nie miała praktycznie żadnej realnej konkurencji.

Ostatecznie spółki połączyły się w 1708 roku, na mocy trójstronnej umowy obejmującej obie spółki i państwo reprezentowane przez hrabiego Sidneya Godolphina.57 Nowa kompania nosiła nazwę United Company of Merchants of England Trading to the East Indies58 Zgodnie z tym porozumieniem, połączona spółka pożyczyła Skarbowi Państwa kwotę 3 200 000 funtów. Natomiast spółka otrzymała wyłączne przywileje handlowe i prawne na kolejne trzy lata, po czym sytuacja miała zostać poddana rozpatrzeniu.

Brytyjska kompania wschodnioindyjska odzyskuje monopol

W parlamencie trwała nieustanna walka przez dziesięciolecia między Kompanią a pozostałymi członkami parlamentu. Spory obejmowały głównie autonomiczność spółki oraz przedłużanie licencji na dotychczasowych prawach.

Oczywiście EIC udawało się konsekwentnie przedłużać status spółki. Przykładowo otrzymała przedłużenie licencji w 1712 r. pomimo faktu, że Wielka Brytania spłaciła swoje długi względem spółki. Dzięki temu do 1720 roku brytyjski import, który w 15% pochodził z Indii, niemal w całości przechodził przez spółkę. Oczywiście potęgowało to jej wpływ w parlamencie. W 1730 roku licencja została ponownie przedłużona do 1766 r.

Kolejne przedłużenie nastąpiło w 1742 roku, czyli przed końcem upłynięcia aktualnej licencji na wyłączny handel. Decyzja parlamentu była motywowana udzieloną pożyczką w wysokości 1 miliona funtów oraz konfliktem. W tym czasie dochodziło do zaciekłej rywalizacji między Wielka Brytania i Francją, która skutkowała konfliktami zbrojnymi. W takiej sytuacji Wielka Brytania wolała nie tracić silnego militarnie sojusznika. Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała wtedy przedłużenie licencji do 1783 roku.

Problem ustalenia własności ziemskiej

W latach 1756-1763 wojna siedmioletnia skierowała uwagę państwa na umocnienie i obronę swoich posiadłości terytorialnych w Europie i Ameryce Północnej.59 Jednakże lata prowadzonych wojen, rosnąca niezależność EIC oraz fakt, że Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska działała na mocy Korony Brytyjskiej zaczęła rodzić problemy co do własności ziem zdobywanych przez spółkę.

W 1757 r. urzędnicy prawni Korony wydali opinię zwaną „Pratt-Yorke opinion”. Rozróżnili w niej terytoria zamorskie nabyte na mocy prawa podboju od tych nabytych na mocy prywatnego traktatu. W opinii stwierdzono, że chociaż Korona Wielkiej Brytanii cieszyła się władzą nad obydwoma terytoriami, tylko własność tych pierwszych należała do Korony (nabytych na mocy prywatnego).60

Jak Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przerodziła się w światowe imperium?

EIC zauważyła, że eliminacja konkurencji przynosi wiele korzyści. Można do nich zaliczyć mniejsze zagrożenie na wodach i lądach oraz uzależnienie Brytyjskiej Marynarki (a co za tym idzie całego kraju) od prywatnej spółki handlowej.

Wojna siedmioletnia (1754 – 1763 r.)

Wojna siedmioletnia kompania wschodnioindyjska
Bitwa w zatoce Quiberon, dzień drugi, 1760 r.

Wielka Brytania była jednym z głównych uczestników wojny siedmioletniej, która w rzeczywistości trwała dziewięć lat, od 1754 do 1763 roku. Jednak działania wojenne na arenie europejskiej z udziałem krajów innych niż Wielka Brytania i Francja rozpoczęły się w 1756 roku, stąd nazwa „wojna siedmioletnia”. Wielka Brytania wyszła z wojny jako przodująca światowa potęga kolonialna. Zdobyła całą Nową Francję w Ameryce Północnej, kończąc rolę Francji jako potęgi kolonialnej.

Hiszpania na mocy „paktu rodziny” przystąpiła do sojuszu z Francją w 1761 roku. Sojusz poskutkował utratą głównych Hiszpańskich portów w Hawanie na Kubie i Manili na Filipinach na rzecz Wielkiej Brytanii w 1762 roku. Wielka Brytania zgodziła się zwrócić zdobyte porty w zamian za Hiszpańską Florydę.

Ostatecznie na mocy traktatu paryskiego z 1763 r. Francja odzyskała pięć placówek zdobytych przez Brytyjczyków podczas wojny (Pondichéry, Mahe, Karaikal, Yanam i Chandernagar), ale zakazano jej wznoszenia fortyfikacji i utrzymywanie wojsk w Bengalu (art. XI). Chociaż te małe placówki pozostały francuskimi własnościami przez następne dwieście lat, francuskie ambicje na terytoriach indyjskich zostały skutecznie zniweczone. Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska straciła w ten sposób jednego z czołowych konkurentów handlowych.

Bitwa pod Palasi (1757 r.)

Głównym punktem zwrotnym w transformacji Kompanii Wschodnioindyjskiej z dochodowej firmy handlowej w pełnoprawne imperium nastąpił po bitwie pod Palasi w 1757 roku. W bitwie zmierzyło się 50 000 indyjskich żołnierzy pod dowództwem Nawaba Siraj-ud-Daulah (Nawab Bengalu) z zaledwie 3 000 żołnierzy kompanii pod dowództwem Roberta Clive’a. Jednym z powodów konfliktu było nieposłuszeństwo Anglików, którzy wbrew nakazom Siraj-ud-Daulah rozbudowywali swoje fortyfikacje na ziemiach Indyjskich.

Robert Clive przekupił Mira Jafara, naczelnego wodza armii Nawaba, obiecując uczynić go nowym Nawabem Bengalu. Pozwoliło to na zwycięstwo nad liczniejszą armią, w której większa część żołnierzy odmówiła udziału w walce w trakcie bitwy.

Ostatecznie zwycięstwo Clive’a dało Kompanii Wschodnioindyjskiej szerokie uprawnienia podatkowe w Bengalu, który wówczas był jednym z najbogatszych prowincji w Indiach. Clive splądrował skarb Nawaba i wysłał kosztowności do Londynu (oczywiście zatrzymując sporo dla siebie).

„To całkowicie zmieniło model biznesowy firmy z takiego, który koncentrował się na zyskownym handlu, na taki, który koncentrował się na pobieraniu podatków”. „Moim zdaniem właśnie wtedy stała się naprawdę szkodliwą instytucją”.

Emily Erikson

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska — przyczyny upadku

Wielki głód w Bengalu (1764 – 1770 r.)

W 1764 roku, po zwycięskiej ekspedycji wojskowej, Kompania uzyskała kontrolę administracyjną nad Bengalem (który w tamtym czasie obejmował również dzisiejszy Bangladesz i części Biharu oraz innych indyjskich stanów). Co ważne odzyskała również prawo do nakładania tam podatków.

Kompania zrozumiała, że najbardziej opłacalnym sposobem opodatkowania mieszkańców Bengalu było pobieranie podatków gruntowych ze względu na łatwość ustalenia. Spółka wyznaczyła lokalnych poborców podatkowych, którzy byli zachęcani do skuteczności przez systemy premiowe.

Podatki gruntowe istniały w Bengalu już przed 1764 r. Natomiast Kompania wschodnioindyjska niespodziewanie podniosła je o 30% i nałożyła roczną kwotę, którą poborcy podatkowi powinni osiągnąć — bez względu na sposób. Spowodowało to niemożliwe do udźwignięcia obciążenie na zubożałych Bengalczyków. Na dodatek w 1768 roku mieszkańcy borykali się z suszami i epidemią ospy. Poborcy podatkowi nie chcieli jednak rezygnować ze swoich premii i używali przemocy, aby zmusić podatników do zapłaty.

Ludobójstwo spowodowane podatkami

W 1769 r. ponownie spadł deszcz, co poprawiłoby sytuację, gdyby nie poborcy, którzy musieli wypełnić swoją skuteczność w pobieraniu podatków. Zaostrzając swoje roszczenia podatkowe, uniemożliwiali wypłacalność Bengalczyków, którym już wcześniej brakowało na podstawowe wydatki.

W rezultacie większość Bengalczyków i Biharczyków zmuszona do płacenia podatków pod groźbą użycia broni nie miała już pieniędzy na przeżycie. Pierwotne szacunki dotyczące ofiar Wielkiego Głodu Bengalskiego mówiły o dziesięciu milionach. Niektórzy współcześni historycy zrewidowali tę liczbę do jednego/ dwóch milionów. Brak zweryfikowanych danych wynika z faktu, że policzenie ofiar na obszarach wiejskich było niemożliwe.

Wielki głód w Bengalu jest przypisywany na 1770 rok, ponieważ to na ten rok przypada najwyższa śmiertelność. Jednocześnie okres ten przypada na tymczasowe zmniejszenie epidemii ospy i suszy co może dowodzić, że podstawową przyczyną tego ludobójstwa były podatki. Możliwe, że było to jedyne w historii ludobójstwo spowodowane podatkami.

Ostatecznie nadmierna eksploatacja ekonomiczna Bengalu spowodowała ogromny spadek oczekiwanej wartości gruntów dla spółki, co przełożyło się na ogromne straty oraz spadek kursu akcji Kompanii Wschodnioindyjskiej.

Recesja w Europie (1772 r.)

W czerwcu 1772 r. Alexander Fordyce stracił 300 000 funtów na krótkiej sprzedaży akcji EIC, pozostawiając swoich partnerów Henry’ego Neale’a, Williama Jamesa i Richarda Downa z długami szacowanymi na 243 000 funtów.61 Gdy informacja ta została upubliczniona, w ciągu dwóch tygodni upadło osiem banków w Londynie, następnie około 20 banków w całej Europie.62

Według Paula Kosmetatosa „przez pewien czas w prasie krążyły ponure opowieści o kupcach podrzynających sobie gardła, strzelających do siebie lub wieszających się”.63 Fala zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii wywołała w grudniu kryzys płynności w Amsterdamie, ale jego skutki były krótkotrwałe.64 Boom kredytowy gwałtownie się skończył, a wynikający z niego kryzys zaszkodził Kompanii Wschodnioindyjskiej, Indiom Zachodnim, a w szczególności północnoamerykańskim plantatorom kolonialnym.65

Boston Tea Party (1773 r.)

We wrześniu firma zaciągnęła pożyczkę w Banku Anglii, która miała zostać spłacona ze środków uzyskanych ze sprzedaży towarów jeszcze w tym samym miesiącu. Ponieważ jednak brakowało nabywców (kryzys w europie), tylko niewielka część towarów została upłynniona. W dzień spłaty pożyczki kasa spółki była pusta, a 29 października bank odmówił odnowienia kredytu.

Kompania Wschodnioindyjska miała osiemnaście milionów funtów herbaty w brytyjskich magazynach. Sprzedaż tych zapasów naprawiłaby sytuację finansową kompani.66 W tym celu dnia 14 stycznia 1773 r. dyrektorzy spółki zawnioskowali o pożyczkę rządową i nieograniczony dostęp do rynku herbaty w amerykańskich koloniach, który został przyznany. Ponadto w sierpniu 1773 r.67 Bank Anglii udzielił EIC pożyczki.68

Kompania Wschodnioindyjska uzyskała wówczas konkurencyjną przewagę nad kolonialnymi amerykańskimi importerami herbaty. Pozwoliło to na sprzedaż herbaty ze swoich azjatyckich kolonii w koloniach amerykańskich.

Doprowadziło to do sytuacji nazywanej Boston Tea Party w 1773 r., podczas której protestujący weszli na pokład brytyjskich statków i wyrzucili herbatę za burtę. Protestującym udało się zapobiec rozładunkowi herbaty w Bostonie oraz w trzech innych koloniach. Oburzona Wielka Brytania zażądała zwrotu utraconej herbaty natomiast Thomas Hutchinson z prowincji Massachusetts Bay odmówił. Był to jeden z incydentów, który doprowadził do rewolucji amerykańskiej i uzyskania niepodległości przez amerykańskie kolonie.69

Powstanie Sipajów (1857 r.)

Powstanie w Indiach było decydującym etapem rozpadu Brytyjskiego monopolisty. W 1857 r. ponad 50 lat po zajęciu całego kraju przez Brytyjczyków miało miejsce pierwsze duże powstanie niepodległościowe. Do dziś trudno ustalić rzeczywiste powody rozpoczęcia powstania. Jako przyczyny wymienia się rozrost brytyjskiej administracji, spadek znaczenia lokalnych władców oraz tłuszcz używany do smarowania broni.

Krążyły plotki, że używano tłuszczu wieprzowego i wołowego. Natomiast w szeregach armii brytyjskiej było wielu muzułmanów, dla których świnie są zwierzętami nieczystymi oraz hindusów, dla których krowy są świętymi zwierzętami. Brytyjczycy nie wypowiadali się na temat tych pogłosek, więc teoria mogła dowolnie przybierać na sile. Doszło więc do buntu hinduskich żołnierzy w armii bengalskiej, z 74 batalionów tylko 7 pozostało wiernych Brytyjczykom, 20 rozbrojono, a 47 wypowiedziało posłuszeństwo.

Powstanie wybuchło w Mirata niedaleko Delhi i szybko rozprzestrzeniło się na całe północne Indie. Rozpoczęły się długie bitwy i oblężenia. Obie strony dopuszczały się bezsensownych mordów i aktów terroru. Rebelia dotarła do północnej części kraju.

Powstanie upadło, nie osiągnąwszy żadnych rezultatów. Choć w indyjskich szeregach było wielu wybitnych dowódców, nie było między nimi wzajemnego zrozumienia i świadomości wspólnego celu.

Zakończenie działalności Wschodnioindyjskiej Kompanii handlowej (1833 r.)

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska w 1833 r. pozbyła się swoich aktywów o charakterze handlowym w Indiach na rzecz rządu brytyjskiego, który przejął długi i zobowiązania spółki, które miały być obsługiwane i spłacane z wpływów podatkowych uzyskanych w Indiach. W zamian akcjonariusze zagłosowali za przyjęciem rocznej dywidendy w wysokości 10,5%, gwarantowanej przez czterdzieści lat, również finansowanej z Indii, z ostateczną spłatą w celu umorzenia zaległych akcji. Zobowiązania dłużne były kontynuowane po rozwiązaniu i zostały wygaszone przez rząd Wielkiej Brytanii dopiero podczas II wojny światowej.70

W konsekwencji indyjskiej rebelii z 1857 r. i na mocy przepisów ustawy o rządzie Indii z 1858 r. rząd brytyjski znacjonalizował spółkę. Przejął jej indyjskie posiadłości, uprawnienia, maszyny oraz siły zbrojne.

Ostatecznie, spółka pozostała w formie szczątkowej, nadal zarządzając handlem herbatą w imieniu rządu brytyjskiego (i dostawami dla Świętej Heleny) do czasu wejścia w życie East India Stock Dividend Redemption Act 1873, w dniu 1 stycznia 1874 roku. Ustawa ta przewidywała formalne rozwiązanie spółki w dniu 1 czerwca 1874 r., po ostatecznej wypłacie dywidendy i umorzeniu lub wykupie jej akcji.71 „The Times” skomentował 8 kwietnia 1873 r.:72

„Dokonała ona dzieła, jakiego w całej historii ludzkości nie podjęła się żadna inna firma handlowa i jakiego z pewnością nie podejmie się żadna w nadchodzących latach”.

The Times

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska — symbole

Flaga

Flaga Kompanii wschodnioindyjskiej składała się z flagi Anglii/Wielkiej Brytanii w lewym górnym na tle naprzemiennych czerwonych i białych pasów, których było od 9 do 13. Flaga ewoluowała wraz z flagą Brytyjską, co zostało przedstawione na tabeli poniżej:

Brytyjska Kompania WschodnioindyjskaAnglia/ Wielka BrytaniaRok
EIC flaga 1600 - 1707Flaga Anglii 1600 – 17071600– 1707
HEIC Flaga 1707 — 1801Flaga Anglii 1707 – 18011707– 1801 
EITC flaga 1801 – 1874Brytyjska flaga 1801 – 18741801– 1874 

Od 1600 r. kanton (figura zaszczytna w górnym lewym lub prawym rogu flagi, lub tarczy herbowej) składał się z krzyża św. Jerzego reprezentującego Królestwo Anglii. Wraz z Acts of Union 1707, kanton został zmieniony na nową flagę Unii — składającą się z angielskiego krzyża św. Jerzego połączonego ze szkockim krzyżem św. Andrzeja — reprezentującą Królestwo Wielkiej Brytanii.

Po Acts of Union z 1800 r., które połączyły Irlandię z Wielką Brytanią, tworząc Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, kanton flagi Kompanii Wschodnioindyjskiej został odpowiednio zmieniony, aby zawierał krzyż Świętego Patryka.

Nie ma pewności co do liczby i kolejności pasów w tle flagi. Dokumenty historyczne i obrazy pokazują, że Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska stosowała od 9 do 13 pasów, przy czym na niektórych obrazach flaga zaczyna się od czerwonego pasa, a na innych od białego.

W czasie rewolucji amerykańskiej flaga Wielkiej Unii była niemal identyczna z flagą Kompanii Wschodnioindyjskiej. Ponadto Historyk Charles Fawcett argumentował, że flaga Kompanii Wschodnioindyjskiej zainspirowała późniejszą amerykańską flagę z gwiazdami i paskami.73

Flaga Brytyjskiej kolonii
Nowa Anglia (ku pamięci Wlk. Brytanii, z której pochodzili kolonizatorzy, założyciele „nowego państwa” – kolonii na nowym kontynencie).

Herb

Oryginalny herb Kompanii Wschodnioindyjskiej został nadany w 1600 roku. Herb wygląda następująco:

herb brytyjskiej kompani wschodnioindyjskiej

Opis elementów herbu:

The indiamen herbAzur (kolor ciemnoniebieski), na którym znajdują się trzy statki z trzema masztami i pełnymi żaglami, takielunkiem, proporczykami i chorągiewkami w kolorze Argent (srebrnym), każdy z krzyżem w kolorze Gules (czerwonym).
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska 🇬🇧 Kompania WschodnioindyjskaMiędzy dwiema różami Gules (czerwonymi) z nasionami kolcami Vert (zielonymi)
Na polu w środkowej części znajdują się ćwiartki, pierwsza i czwarta przedstawia Fleur-de-lis w kolorze Or (złotym) na tle Azur.
Ćwiartka dwa oraz trzy przedstawia lamparty w kolorze Or na tle Azur.
deus in dicat — bóg wskazujeTarcza miała jako herb: „Kulę bez obramowania, ograniczoną zodiakiem w Or (złotym) łuku, pomiędzy dwoma zwiewnymi proporcami Argent (srebrnymi), każdy opatrzony krzyżem Gules (czerwonym), nad kulą słowa »Deus indicat« (łac. Bóg wskazuje)”.
Nic nie może nas zranić, póki Bóg nas prowadziPodporami były dwa lwy morskie (lwy z ogonami ryb), a motto brzmiało „Nic nie może nas zranić, póki Bóg nas prowadzi” (łac. „Deo ducente nil nocet”).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Herald, „HONOURABLE EAST INDIA COMPANY”

Późniejszy herb Kompanii Wschodnioindyjskiej nadany w 1698 roku:

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, Herb nadany w 1698 r.

Opis elementów herbu:

EIC krzyż gulesKrzyż Gules (czerwony) na tle tarczy Argent (srebrnej), tarcza ozdobnie i królewsko zwieńczona Or (złotem).
HEIC herb Francji i AngliiW lewej górnej ćwiartce tarczy herb Francji (ćwiartka jeden oraz cztery) i Anglii (ćwiartka dwa oraz trzy) w układzie ćwiartkowym.
Auspicio regis et senatus anglaeWspornikami są dwa lwy na straży w kolorze Or (złotym), z których każdy dzierży sztandar Argent (srebrny) z krzyżem Gules (czerwony).
Dewiza głosi „Pod patronatem króla i parlamentu Anglii” (łac. „Auspicio regis et senatus angliæ”).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Herald, „HONOURABLE EAST INDIA COMPANY”

Znak handlowy

Kiedy Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska została założona w 1600 roku, indywidualni kupcy oraz członkowie spółek, takich jak Kompania Kupieckich Poszukiwaczy Przygód (kompania Moskiewska), nadal miała zwyczaj posiadania wyróżniającego się znaku handlowego, który często zawierał mistyczny „Znak Czterech” i służył jako znak towarowy.

Również znak handlowy Kompanii Wschodnioindyjskiej składał się ze „Znaku Czterech” na szczycie serca, wewnątrz którego znajdował się saltire (zwany również krzyżem Świętego Andrzeja, lub „x- cross”) między dolnymi ramionami, na których znajdowały się inicjały „EIC”. Znak ten był centralnym motywem monet Kompanii Wschodnioindyjskiej74 i stanowił centralny emblemat wyświetlany na znaczkach pocztowych systemu Scinde Dawk. 75

Znak handlowy brytyjskiej spółki EIC
Znak handlowy EIC na znaczku pocztowym Blue Scinde Dawk (1852 r.)
Brytyjska kompania wschodnioindyjska moneta
1 Pice (1/64 Rupii) miedziana moneta Prowincji Bombaju ze znakiem „balemark” (1821 r.)

Okręty Brytyjskiej Kompanii Indii Wschodnich

Statki Kompanii Wschodnioindyjskiej były nazywane East Indiamen lub po prostu „Indiamen”.76 Nazwy okrętów Kompanii były czasami poprzedzane inicjałami „HCS”, oznaczającymi „Honourable Company’s Service”77 lub „Honourable Company’s Ship”78, jak na przykład HCS Vestal (1809 r.) i HCS Intrepid (1780 r.).

Podczas rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska starała się o listy kaperskie (ang. letter of marque, fr. lettre de course, niem. kaperbrief)79 dla swoich statków, takich jak Lord Nelson. Nie chodziło o to, by mogły one przewozić armaty w celu odpierania okrętów wojennych, korsarzy i piratów podczas swoich rejsów do Indii i Chin (co mogły robić bez pozwolenia), ale o to, by w razie możliwości przejęcia wrogiego okrętu mogły tego dokonać bez narażania się na zarzut piractwa. Nawet okręt Earl of Mornington, należący do Kompanii Wschodnioindyjskiej z zaledwie sześcioma działami pływał na podstawie listu kaperskiego.

Ponadto Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska posiadała własną marynarkę wojenną, „Bombay Marine”, wyposażoną w okręty wojenne, takie jak okręt HCS Grappler. Okręty te często towarzyszyły statkom Królewskiej Marynarki Wojennej (ang. Royal Navy) podczas wypraw, takich jak inwazja na Jawę.

East Indiamen były duże i solidnie zbudowane, a kiedy Królewska Marynarka Wojenna desperacko potrzebowała statków do eskortowania konwojów handlowych, kupiła kilka z nich, aby przekształcić je w okręty wojenne. Statki po przekształceniu również zyskały nowe imiona, przykładowo: Earl of Mornington stał się HMS Drake. Inne przykłady zmian znajdują się w tabeli poniżej.

Pierwotne nazwyNazwy zmienione przez Marynarkę Wojenną
WarleyHMS Calcutta
GlattonHMS Glatton
HindostanHMS Hindostan (1795 r.)
Admiral RainierHMS Hindostan (1804 r.)
CuveraHMS Malabar

Ostatecznie konstrukcja statków z przeznaczeniem handlowym oznaczała, że ich wydajność w roli okrętów wojennych była rozczarowująca i marynarka wojenna przekształciła je w transportowce.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska podsumowanie

Chociaż Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska została rozwiązana ponad sto lat temu, jej wpływ jako bezwzględnego pioniera korporacyjnego ukształtował sposób prowadzenia nowoczesnego biznesu w globalnej gospodarce.

„Trudno jest zrozumieć globalną strukturę polityczną bez zrozumienia roli Kompanii […] Nie sądzę, abyśmy mieli globalny kapitalistyczny system gospodarczy, który wygląda tak, jak wygląda, gdyby Anglia nie stała się tak wyjątkowo potężna w tym momencie historii. Przekształciła się w nowoczesną potęgę przemysłową i wyeksportowała swoją wizję produkcji i zarządzania do reszty świata, w tym do Ameryki Północnej. To kamień węgielny współczesnego liberalnego globalnego porządku politycznego”.

Emily Erikson

5/5 - (2 głosy)